Dol ben ik op Duitse middelgebergtes. Je kunt in de Eifel, de Harz, het Sauerland, of het Thüringse Woud heerlijk langs bochtige weggetjes toeren, een lekkere Schnitzel eten, een mooie wandeling maken of ‘s winters een flink stuk langlaufen. Maar hoe mooi de natuur en hoe herzhaft het eten in die streken ook is, qua cultuur en erfgoed is het soms een beetje behelpen. Wat vakwerkhuizen en kleine kerkjes, dat werk. En kastelen natuurlijk. Maar die werden puur voor de verdediging gebouwd, dus is de inrichting vaak niet bijzonder kunstzinnig. De bekende harnassen in de hoek, wat vaandels aan de muur, een wapenkamer met lansen en hellebaarden, en dan heb je het meestal wel gehad.

Wie schetst dus mijn verbazing over het Schloss van Wernigerode, aan de oostkant van de Harz. Het ziet er uit als een typisch Duits sprookjeskasteel, op een rots hoog boven het stadje gelegen. Je kunt erheen lopen maar er zijn ook paardenkoetsjes en de obligate toeristentreintjes. We waren in de Harz vanwege de herfstvakantie van onze jonge kinderen, en vonden dat zíj, na alle Ottoonse kerkjes die ze braaf met hun ouders bezocht hadden, nu wel iets leuks verdiend hadden. Een stoer ridderkasteel dus.

Maar dat was het helemaal niet, of in ieder geval niet alléén. Schloss Wernigerode blijkt één van de stamgoederen van het geslacht Stolberg te zijn, inderdaad de Stolbergs van de zestiende-eeuwse Juliana, de moeder van Willem de Zwijger. De huidige staat van het kasteel is te danken aan de kasteelheer uit de tweede helft van de 19e eeuw, graaf Otto van Stolberg-Wernigerode, die de Pruisische politiek inging en het schopte tot vice-kanselier onder ‘ijzeren kanselier’ Bismarck. Otto’s politieke carrière heeft het kasteel in feite gered. Het was rond 1830 door verwaarlozing in feite onbewoonbaar geworden, maar de inkomsten uit de politieke ambten van de graaf maakten een grondige restauratie mogelijk. Het slot werd bouwkundig opgeknapt, en ook, volgens de geldende smaak van die tijd, compleet opnieuw ingericht. Op die manier kon Otto het kasteel inzetten als ontvangstlocatie voor politieke contacten. Voor de Pruisische landadel, gewend aan de zanderige vlaktes van Brandenburg, was een uitnodiging op het gemoderniseerde slot in het berglandschap van de Harz erg aantrekkelijk.

En aantrekkelijk blijft het. De inrichting is zeker niet protserig, maar ouderwets-stijlvol, zoals in een wat ouder hotel uit de hogere prijsklasse. Een tentoonstelling gaat in op het werk van graaf Otto in de regering van Bismarck. Bismarck had een grote hekel aan socialisten, en heeft lang geprobeerd de hele socialistische beweging te verbieden. Toen dat mislukte, ontstond de tactiek om de socialisten de wind uit de zeilen te nemen door de ergste misstanden onder de arbeidersbevolking alvast aan te pakken. De plannen voor een werkloosheidsverzekering en een soort ziekenfonds worden aan Otto van Stolberg toegeschreven, en hij heeft ze ook ingevoerd.

Minstens zo interessant vind ik ook de veel vroegere bewoonster van het kasteel, de al even genoemde gravin Juliana van Stolberg (1506-1580). Hoewel ze voornamelijk op het slot van Stolberg zelf opgroeide, heeft Juliana ook tijd in Wernigerode doorgebracht. Ze kreeg met twee echtgenoten zeventien kinderen, waarvan er zestien de volwassen leeftijd bereikten. Willem de Zwijger was de eerste zoon die haar tweede echtgenoot, Willem de Rijke van Nassau-Dillenburg, haar schonk.

Juliana was van huis uit katholiek maar toonde al vroeg belangstelling voor de reformatie, en werd eerst luthers en daarna calvinistisch. Zij voelde zich zeer begaan met de protestantse Opstand in de Nederlanden, en steunde haar zoon Willem moreel (er zijn veel brieven van Juliana aan haar zoons bewaard gebleven) en ook financieel, waardoor hij in staat was de strijd tegen de Spaanse koning voort te zetten. Het romantische beeld uit de negentiende eeuw van Juliana van Stolberg als ‘de moeder van de Vader des Vaderlands’ was ook de aanleiding voor Koningin Wilhelmina om haar dochter naar deze gravin uit de Harz te vernoemen. In Den Haag staat, nabij de Juliana van Stolberglaan, een monumentje voor Juliana en vijf van haar zoons.

Zo zwerven we verder, dwars door Duitsland en de Duitse geschiedenis, en elke keer valt er weer een historisch puzzelstukje op zijn plaats. Maar ik had nooit gedacht dat dit kasteelbezoek, voor de kinderen bedoeld nog wel, tot zo’n mooie vangst zou leiden: twee puzzelstukjes met belangrijke gevolgen. Graaf Otto van Stolberg als grondlegger van de Duitse sociale wetgeving, die in de twintigste eeuw door heel Europa navolging zou vinden en het leven voor miljoenen dragelijk zou maken, en gravin Juliana, de moeder en inspirator van Willem van Oranje, grondlegger van wat nu het Koninkrijk der Nederlanden is.